All Life Long (for organ) Kali Malone w perspektywie dekonstrukcji Jacques’a Derridy

Pierwotna wersja tekstu wygłoszona została podczas I Studenckiej Konferencji Naukowej "AM-biwalencja" – Wymiary ciszy i hałasu (26-27.02.2024).

---

Wstęp

Dekonstrukcja, koncepcja filozoficzna opracowana przez Jacques’a Derridę, stanowi narzędzie analizy tekstów kultury, kwestionujące tradycyjne sposoby rozumienia znaczenia, struktury i binarności. W kontekście muzyki dekonstrukcja nie tylko podważa klasyczne kategorie interpretacyjne, lecz także otwiera nowe ścieżki rozumienia dźwięku, czasu i percepcji. Utwór All Life Long (for organ) kompozytorki Kali Malone, charakteryzujący się minimalistycznym językiem, powolnym rozwojem harmonicznym oraz wykorzystaniem organów jako nośnika rezonansu i czasu, stanowi interesujący materiał do dekonstrukcyjnej analizy. W niniejszym referacie zostanie podjęta próba odczytania tego dzieła w świetle myśli Derridy – w kontekście jego rozważań nad obecnością i nieobecnością, différance oraz destabilizacji znaczeń.

O kompozytorce 

Kali Malone jest amerykańską kompozytorką i multiinstrumentalistką. Urodziła się w 1994 roku w Denver w stanie Colorado. Tworzy w obrębie muzyki eksperymentalnej, elektroakustycznej i minimalistycznej. Znana jest z wykorzystywania mikrotonalności, systemów analogowych i akustycznych instrumentów, w tym instrumentów historycznych. Od zawsze zainteresowana jest eksploracją spektrum harmonicznego, bada związki pomiędzy akustyką przestrzeni a tym, jak wydobywane dźwięki rezonują z emocjami i ciałem słuchacza.  

Od dziecka Malone kształciła się w śpiewie klasycznym. Nigdy nie uczyła się gry na żadnym instrumencie w szkole muzycznej, jest samouczką – zaczęła od gry na gitarze. Muzyką eksperymentalną i improwizacją muzyczną interesuje się od nastoletniości. Od 13. roku życia bierze aktywny udział w koncertach muzyki eksperymentalnej i improwizowanej. W wieku 16 lat rozpoczęła studia w Nowej Anglii w zakresie sztuk wyzwolonych, w tym muzyki klasycznej, literatury, nauk społecznych i zrównoważonego rolnictwa. Wtedy zaczęła tworzyć muzykę, którą nagrywała na taśmy przy użyciu magnetofonu[1].

Podczas jednego z koncertów, na które wciąż chętnie uczęszczała, poznała szwedzką kompozytorkę muzyki dronowej i postminimalistycznej, Ellen Arkbro – studentkę Królewskiej Akademii Muzycznej w Sztokholmie. Zaprzyjaźniły się, a Arkbro zaprosiła Malone, by ta odwiedziła ją w stolicy Szwecji. Tam pokazała jej wtedy Elektronmusikstudion EMS (jedno z najbardziej wpływowych studiów nagraniowych muzyki elektronicznej na świecie) oraz Fylkingen (lokal z ponad 90-letnią tradycją prowadzony przez społeczność artystyczną, miejsce tworzenia sztuki i muzyki eksperymentalnej). Jak Malone sama przyznała w wywiadzie dla „Tiny Mix Tapes”, gdy grała w tych miejscach, z tymi ludźmi, w ogóle nie myślała o powrocie do domu. Doświadczenie to wpłynęło również na jej postrzeganie improwizacji muzycznej[2].

Dzięki Arkbro i wyjazdowi do Sztokholmu zadecydowała o tym, by przenieść się tam na stałe i rozpocząć naukę na Królewskiej Akademii Muzycznej, a także by stać się częścią sztokholmskiej społeczności muzyków, która wywarła na niej tak ogromne wrażenie. Tak właśnie w 2012 roku zaczęła studia na kierunku Kompozycja elektroakustyczna na Wydziale Kompozycji, Dyrygentury i Teorii. Dało jej to ogrom możliwości twórczych, których owocem stał się nagrany w latach 2015–2016 debiutancki album zatytułowany Velocity of Sleep. Został on wydany nakładem XKatedral – wytwórni, którą Malone założyła wraz z przyjaciółmi. Natomiast zwieńczeniem jej studiów stała się kompozycja Cast of Mind oraz towarzysząca jej praca Harmonic Space & Hegemonic Process, w której skupia się na temacie systemów dźwiękowych (stroju naturalnego, mezotonicznego oraz równomiernie temperowanego), ich znaczenia w kulturze i wpływu na odbiorcę. Stawia hipotezę, jakoby strojenie nietemperowane było swoistym artystycznym aktywizmem[3]. Wspomniana fascynacja strojami znajduje swoje odzwierciedlenie w twórczości kompozytorki, ponieważ tworzy oraz koncertuje, wykorzystując historyczne instrumenty, a jeśli komponuje na obsady współczesne (np. orkiestrę dętą), to zmusza wykonawców do rozszerzenia możliwości ich instrumentów.

All Life Long – manifest artystyczny?

All Life Long to szósty długogrający album Kali Malone. Składa się on z pięciu kompozycji na organy piszczałkowe, trzech na kwintet dęty i trzech na zespół wokalny. Kompozytorka od początku wiedziała, że chce nagrać utwory organowe na historycznych instrumentach, dlatego oddała się poszukiwaniom. Znalazła cztery: w Szwajcarii, Niderlandach i Szwecji. Organy te datowane są na XV, XVI i XVII wiek, więc na czas przed standaryzacją systemu równomiernie temperowanego. Każdy z tych instrumentów jest w stroju mezotonicznym, co pozwoliło jej na znalezienie innej ekspresji harmonii – czegoś będącego jednocześnie czymś nowym i dziwnym, jak i znajomym i bliskim. Malone sama stwierdziła w jednym z wywiadów, że gra na takim instrumencie jest niczym odnalezienie wyjątkowej skamieliny[4].

Tytułową kompozycję możemy usłyszeć w dwóch odsłonach – na śpiew i organy. Sam tytuł, jak i tekst wersji wokalnej, pochodzi z wiersza The Crying of Water Arthura Symonsa. Ma on pesymistyczny wydźwięk, prezentuje wizje apokalipsy. Podmiot liryczny jest pogodzony ze swoim tragicznym losem. Stwierdza, że jego serce będzie bezskutecznie płakać całe jego życie („And the heart shall be weary and wonder and cry like the sea, All life long crying without avail”[5]). Nawiązuje to do pojawiającego się na przestrzeni albumu motywu wrażliwości i uczuciowości.

Wersja All Life Long (for organ), która finalnie pojawiła się na płycie, została nagrana na organach Van Stratena w Orgelpark w Amsterdamie. Jak wspomniałam wyżej, jest to instrument w stroju mezotonicznym, co skutkuje specyficznym brzmieniem akordów – czystszym i bardziej organicznym niż w standardowym stroju równomiernie temperowanym. Analiza harmoniczna utworu jest ciekawym wyzwaniem ze względu na nietemperowany strój i mikrotonalność. Dodatkowo akordy są rozciągnięte w czasie, rozwijają się powoli. Wolno ewoluujące struktury dają słuchaczowi wrażenie zawieszenia w czasie, co potęguje fakt, że akordy te nie są podporządkowane tonalności funkcyjnej w stylu systemu równomiernie temperowanego, a także to, że utwór nie posiada wyraźniej narracji – nie ma wyraźnego początku ani końca.

Utwór utrzymany jest w tonacji zbliżonej do a-moll. Posiada charakterystyczne pięcionutowe frazy, opierające się na napięciach wynikających z dysonansów, które nie mają swojego rozwiązania. Malone wykorzystuje kwarty, kwinty i oktawy – interwały doskonałe, organiczne. Charakterystyczna dla kompozytorki dronowość utrzymana w długich wartościach rytmicznych. Brak klasycznych struktur i form harmonicznych (np. kadencji) oraz minimalny ruch głosów sprawia, że kompozycja ta ma charakter transowy, medytacyjny i nieskończony.

Jacques Derrida i jego dekonstrukcja

Derrida był związany z filozofią postmodernistyczną i post-strukturalizmem, jednak oddalił się od tych nurtów, tworząc dekonstrukcjonizm. Derrida rozwijał koncepcję dekonstrukcji jako metody analizy tekstu, w której podważa stabilność znaczeń i binarne opozycje. W swojej pracy O gramatologii jawnie polemizuje z metafizycznymi konceptami funkcjonującymi w tradycji filozofii zachodu. Dochodzi jednak do wniosku, że całkowite oderwanie się od nich jest po prostu niemożliwe, dlatego nie odrzuca ich, a raczej próbuje je destabilizować i poszerzać ich granice.

Już na samym początku tworzy différance – specjalnie pisane „błędnie”. Pochodzi ono bowiem z połączenia słów „różnić się” i „odkładać”. W podstawowym znaczeniu oznacza „nie być identycznym”, nie utożsamiać się z czymś innym. W tej kwestii stanowi pewną przerwę, rozstęp, rozsunięcie, dystans pomiędzy jednym a drugim. Zakłada, że dla ukonstytuowania pewnej rzeczy jako rzeczy niezbędna jest różnica wobec rzeczy innych. Bez niej żadne „coś” nie może się uobecnić. Poza tym différance oznacza też odkładanie, rozsunięcie, a co za tym idzie – zakłada, że w owej obecności zawsze tkwi pewna luka, która nie pozwala danej rzeczy być w pełni obecną. Z tego wynika, że nasze „coś” różni się nie tylko od innych „cosi”, ale też od samego siebie. To samo nie jest tym samym, a raczej toż-samym – jest innym innego i innym dla innego. To samo jest inne, więc tożsamość jest różnicą[6].

Stworzona przez niego gramatologia to nauka o piśmie, badająca jego zdolność do obnażania ukrytych założeń w filozofii i kulturze. Pismo potwierdza to, że żadna znacząca obecność nie jest możliwa bez nieobecności, ponieważ każda obecność odsyła do śladu czegoś innego. Każdy element składa się z wiązki śladów, więc gdy dotrzemy z jednego śladu do drugiego elementu, tam znajdziemy kolejne ślady, z nich dotrzemy do trzeciego i tak w nieskończoność. Destabilizuje to znaczenie i pokazuje jego ruch oraz to, że znaczenie nigdy nie osiągnie swojej pełni.

Dekonstrukcja All Life Long (for organ)

W odniesieniu do kompozycji Kali Malone możemy przede wszystkim zbudować siatkę binarnych opozycji: harmonia – dysonans, strukturalność – brak struktury, linearny czas – czas niekierunkowy, zawieszenia – rozwiązania, a przede wszystkim sakralność – świeckość. W stosunku do żadnej z nich nie możemy wybrać jednej, kompozytorka sama burzy skrajności, tworząc spektra brzmieniowe i strukturalne. Długie, rozciągnięte współbrzmienia przechodzą w siebie płynnie, minimalnym ruchem głosów o interwały zbliżone do sekundy małej i wielkiej. Nie wprowadza konkretnej narracji, opiera się na repetytywnych motywach, nie stosuje kadencji ani klasycznych rozwiązań, jednak czasami czujemy ulgę, jakby napięcie uległo rozluźnieniu. Akordy są rozciągnięte w czasie, a sama kompozycja wydaje się nie mieć początku ani końca, co burzy nasze postrzeganie czasu jako procesu linearnego. W kontekście czasu istotny jest też dobór instrumentu. Malone wybiera instrumenty historyczne przede wszystkim ze względu na ich stroje – naturalne lub mezotoniczne – ponieważ zależy jej na tworzeniu brzmień, których nie słyszymy na co dzień, zdominowani przez system równomiernie temperowany. Takie instrumenty mają zdecydowanie inny harmoniczny i emocjonalny rezonans, inaczej wpływają na odbiór muzyki przez osoby słuchające[7]. Poza oczywistą nietypowością tego brzmienia, jest to także szansa dla odbiorców na zaznajomienie się z historycznymi strojami, ich swoista popularyzacja.

Organy to instrument nieodłącznie powiązany z kościołami i muzyką sakralną. W wielu wywiadach Malone podkreśla, że woli wykonywać swoje organowe kompozycje w kościołach, ponieważ tam brzmią one najlepiej. Jednak tworzy muzykę świecką, nie kościelną. Podkreśla jej duchową wrażeniowość zarówno dla osób słuchających, jak i dla niej samej jako wykonawczyni, ale nie ma ona nic wspólnego z żadną religią.

Kompozytorzy świeckiej muzyki organowej często mierzą się ze sprzeciwami grup radykalnie prawicowych, fundamentalistycznych i ekstremistycznych, którzy nie godzą się na to, by w kościołach wykonywano muzykę świecką, określając to profanacją. Kali Malone również doświadczyła tego zjawiska. W maju 2023 roku we francuskiej miejscowości Carnac grupa fundamentalistów zorganizowała protest przed kościołem, w którym tego dnia miał odbyć się koncert kompozytorki. Sprzeciwiali się oni wykonywaniu muzyki „elektro” w przestrzeni kościelnej, a także zarzucili Malone profanację poprzez tytuły jej kompozycji, podając za przykład Sacer Profanare. Po godzinie nieskutecznych negocjacji zdecydowano o odwołaniu koncertu ze względu na bezpieczeństwo osób uczestniczących – podobno protestujący zaczęli wykazywać się agresją. Po tym wydarzeniu kompozytorka wydała oświadczenie, w którym zapewniła, że zawsze z głębokim szacunkiem i honorem wchodzi do kościołów, gdzie spotyka się z ludźmi wszystkich wyznań, aby razem mogli przeżywać muzykę. Dodała ponadto, że podobnie jak duchowość, zadaniem sztuki i muzyki jest stawianie pytań i wytyczanie nowych dróg zrozumienia i transcendencji. Medytacja poprzez sztukę jest sposobem na wyjście poza własne możliwości percepcyjne, prowadząc do nowych możliwości zrozumienia i wrażliwości. Rolą sztuki jest ożywianie naszych umysłów i serc, inspirowanie nowych sposobów postrzegania, bycia i łączenia się ze światem poprzez podnoszenie naszego ducha i intelektu emocjonalnego[8].

Zakończenie

Derrida wskazywał, że nic nie ma jednego, ostatecznego znaczenia – wszystko istnieje w sieci odniesień. Podobnie All Life Long (for organ) nie oferuje jednego, określonego sposobu słuchania – muzyka pozostaje otwarta na interpretację. Brak jednoznacznej narracji sprawia, że to sam odbiorca konstruuje sens – znaczenie – utworu, a każdy moment może prowadzić do innego doświadczenia.

Analiza All Life Long (for organ) Kali Malone ukazuje to, jak muzyka może stać się przestrzenią, gdzie znaczenie i forma pozostają płynne, a tradycyjne kategorie percepcji ulegają dekonstrukcji. Minimalistyczna struktura utworu, powolne przemiany harmoniczne oraz organiczna relacja dźwięku i czasu sprawiają, że kompozycja ta wymyka się jednoznacznym interpretacjom, pozostawiając słuchacza w stanie niepewności i otwartości na wielość możliwych odczytań. W tym sensie dzieło Malone nie tylko rezonuje z filozofią Derridy, ale wręcz realizuje ją w warstwie dźwiękowej – podważając ideę obecności, linearności i stabilności w muzyce. Tym samym All Life Long (for organ) można rozumieć jako przykład dekonstrukcyjnego podejścia do kompozycji, które otwiera nowe perspektywy dla współczesnej refleksji nad dźwiękiem.

---

[1] Miloš Hroch, Massif Attack: Kali Malone interviewed, „The Quietus Culture Countered”, https://thequietus.com/interviews/kali-malone-interview/ [dostęp: 15.04.2025] (tłum. własne).

[2] Użytkownik COOKCOOK, Kali Malone. The Stockholm-based composer talks DIY spaces, tuning organs, and happy accidents, „Tiny Mix Tapes”, https://www.tinymixtapes.com/features/kali-malone [dostęp: 15.04.2025] (tłum. własne).

[3] Kali Malone, Hamonic Space & Hegemonic Proces, praca licencjacka napisana pod kierunkiem Mattiasa Skölda w Royal College of Music in Stockholm, obroniona w 2017 roku, https://www.diva-portal.org/smash/get/diva2:1102628/FULLTEXT01.pdf [dostęp: 15.04.2025].

[4] Kei Harada, Kali Malone が語る、近代がもたらした音楽の標準化と、それを超越する音楽, „Rolling Stone Japan”, https://rollingstonejapan.com/articles/detail/42390/4/1/1 [dostęp: 15.04.2025] (tłum. własne).

[5] Arthur Symons, The Crying of Water, [w:] The Loom of Dreams, 1901.

[6] Bogdan Banasiak, Róż-ni(c)oś-ć, przedmowa do drugiego wyd. Jacques Derrida, O gramatologii, przeł. Bogdan Banasiak, Łódź 2011, s. 9–10.

[7] Pontus Hammarström, Olibanum: Kali Malone | Malmö Konstmuseum/Inkonst, https://youtu.be/yHViZlW2bOM?si=7vY4OiZYICG5NHUN [dostęp: 15.04.2025].

[8] Jazz Monroe, Kali Malone Church Concert Canceled After Far-Right Catholics Protest “Profane” Song Titles, „Pitchfork”, https://pitchfork.com/news/kali-malone-church-concert-canceled-after-far-right-catholics-protest-profane-song-titles/ [dostęp: 15.04.2025] (tłum. własne).